Odnaleźć właściwe słowa. Motywy tanatyczne w najnowszej dramaturgii dla dzieci i młodzieży
autorka: Marlena Jasińska-Denst
Od kilkunastu lat w literaturze dziecięcej i młodzieżowej trwa moda na podejmowanie trudnych tematów, takich jak: choroba, śmierć, wojna, przemoc, wykluczenie czy nieudane relacje z rodzicami. Tematyki tabu nie mogło, oczywiście, zabraknąć w najnowszej dramaturgii dla dzieci i młodzieży, która podąża za nowymi trendami i kierunkami równie szybko jak jej epicka siostra. Tendencją stało się sięganie po motyw śmierci. Dramat spełnia tutaj rolę przewodnika i partnera w oswajaniu młodego odbiorcy z tym, co nieuniknione, prezentując mu różne warianty tego problemu.
Temat ten podjęła niemiecka dramatopisarka Ingeborg von Zadow, której sztuki przesiąknięte są dużym ładunkiem emocjonalnym. W „Chodź teraz idź”, ostatnim tekście autorki drukowanym w „Nowych Sztukach dla Dzieci i Młodzieży”, poruszony został problem akceptacji własnej śmierci, rozstania się z doczesnym życiem i jego dobrobytem materialnym. W ostatnią podróż bez bagażu Staruszkę (Kristę) zabiera tajemniczy kierowca, który niczym grecki Charon ma ją dowieźć do celu. Tego wszystkiego nie może pojąć dziesięcioletnia Fill, która przypadkowo zawarła znajomość ze starszą panią.
Dziewczynka wypowiada gorzkie słowa dotyczące stosunku dorosłych do dzieci i tego, że unika się rozmów z nimi na trudne tematy: „w końcu jestem tylko dzieckiem, któremu niczego nie musi się wyjaśniać” I. von Zadov, „Chodź teraz idź”, przeł. L. Mrowińska-Lissewska, [w:] „Nowe Sztuki dla Dzieci i Młodzieży”, Poznań 2018, s. 21. . To tak naprawdę zaakcentowanie potrzeby dialogu międzypokoleniowego, traktowania młodego człowieka jako ważnego partnera w dyskusji.
Początkowe niezrozumienie przeradza się jednak w zaufanie, potrzebne obu bohaterkom. Autorka poprzez gradację napięcia, wynikającego z odbycia nieuniknionej podróży, oswaja młodego odbiorcę nie tylko ze śmiercią, ale skupia się zarazem na rodzących się relacjach, ważnych dla obu samotnych bohaterek. Zawarte w tytule dramatu słowa: „chodź”, „teraz”, „idź” to poniekąd instrukcja przygotowania się do rozstania z kimś bliskim.
Mierzenie się z tematem śmierci i przemijania jest wyzwaniem, zwłaszcza gdy za odbiorcę przyjmuje się bardzo młodego człowieka. W „Sztuce bez babci” Beniamina Marii Bukowskiego mamy do czynienia z odejściem bez pożegnania ukochanej osoby, tytułowej babci, oraz próbą radzenia sobie po jej stracie. Terapeutyczną funkcję zdaje się pełnić osadzenie tego tematu w konwencji baśniowej opowieści, z charakterystycznymi dla niej zmyślonymi postaciami i ich niesamowitymi przygodami, które służą uwalnianiu się głównej bohaterki od bólu.
Bukowski wprowadza w didaskaliach ważny rekwizyt, skrzynię, która nie pozostawia złudzeń, że jest trumną i do końca będzie nam przypominać o dotkliwym zdarzeniu. Personifikacją śmierci natomiast staje się Zabierająca, która – nomen omen – zabiera umarłych na statek. Ponownie zatem mamy w nowej dramaturgii przejaw zainteresowania antykiem i przetworzenie motywu przewoźnika dusz.
W tej sztuce ważne są etapy przeżywania przez główną bohaterkę straty – od głębokiego smutku i niezgody na los po zaakceptowanie faktu, że babci już nie ma. Autor stawia też pytanie: czy uda się czymś wypełnić tę pustkę oraz podkreśla znaczenie wspomnień o zmarłej osobie.
Sztuki tanatyczne niekiedy ukazują także walkę z osobistymi traumami dzieci, jak i dorosłych. Taką terapię między innymi przedstawia Suzanne Lebeau w „Trzech siostrzyczkach”, które są wstrząsającym obrazem cierpienia i bólu z powodu nagłej, śmiertelnej choroby dziecka. Ciekawym zabiegiem jest ukazanie walki z rakiem mózgu, nazywanym tutaj „Nieszczęściem”, z perspektywy nie tylko chorej dziewczynki, wypowiadającej się pośmiertnie, ale także jej rodziców i sióstr. Na sceny dramatu składają się poszczególne etapy wkraczania „Nieszczęścia” w życie domowników, którym towarzyszą rozmaite emocje – od gniewu i bezradności po ogromną chęć walki. Z tekstu Lebeau wypływają dwie prawdy: że miłość i wsparcie w trudnych sytuacjach jednoczy i umacnia oraz że czas leczy rany, dlatego potrzeba go, by „odnaleźć właściwe słowa i kojącą ciszę” S. Lebeau, „Trzy siostrzyczki”, przeł. E. Umińska, [w:] „Nowe Sztuki dla Dzieci i Młodzieży”, Poznań 2017, s. 161. .
Kolejny motyw śmierci w najnowszej dramaturgii dla dzieci i młodzieży, nad którym warto się pochylić, to samobójstwo nastoletniego chłopca w dramacie „BlackPink” Marcina Teodorczyka. Za fundamentalny problem autor stawia bezmyślną przemoc w szkole, której efektem jest samotność popychająca na drogę autodestrukcji. Wrażliwość stopniowo zabijana złym słowem i czynem, ostatnimi czasy, niestety, obecna w każdej społeczności szkolnej, stała się inspiracją do napisania tak mocnego, a zarazem ważnego tekstu.
Hejt ze strony rówieśników z powodu domniemanej inności chłopca, przedstawiony w liście pożegnalnym pisanym do matki, uzupełniony jest bajką o przemocy w świecie zwierzęcym, co tylko podkreśla skalę tego okrucieństwa. Oddanie głosu zmarłej osobie i z góry przegrana walka o sprawiedliwość wstrząsają czytelnikiem tak, że „BlackPink” staje się swoistym wezwaniem do działania zarówno dla młodych ludzi, jak i ich rodziców czy pedagogów, której celem ma być powstrzymanie wszechobecnej fali hejtu.
Wyróżnione przeze mnie sztuki mogą okazać się przydatne w rozmowie na tematy związane z odchodzeniem zarówno tym pełnym spokoju, jak i niespodziewanym, tragicznym.
Przywoływanie na scenie motywu śmierci pozwala przełamać tabu związane z tym tematem w sztuce dla dzieci i młodzieży, ale może również inicjować lub ułatwiać rozmowę na ten temat między widzami i razem poszukiwać właściwych słów. Motyw śmierci we współczesnej dramaturgii dla młodych nie jest zamknięty w ramy określonego przekazu dydaktycznego. Autorzy i autorki realizują własne pomysły, ale nawiązują też do różnych, utrwalonych na mocy tradycji, konwencji. Tym, co łączy większość tekstów z motywem tanatycznym, są silne emocje przeżywane przez bohaterów, a także wyzwalane w czytelniku, ze wzruszeniem włącznie.
Marlena Jasińska-Denst – filolog teatrolog, kierownik literacki Teatru Lalki i Aktora w Wałbrzychu. Współtwórca i koordynator merytoryczny Festiwalu małych Prapremier. Autorka projektów teatralnych i artystyczno-edukacyjnych, w tym „Czego oko nie widziało, czego ucho nie słyszało…” – zainscenizowane czytania współczesnej dramaturgii dla dzieci i młodzieży w Teatrze Lalki i Aktora w Wałbrzychu.